پیش از تاریخ به زمانی گفته می شود که انسان هنوز موفق به اختراع خط ( نوشتار ) نگردیده بود. از حدود 3600 سال قبل از میلاد. انسان موفق به اختراع خط گردید. پیش از این پنداشته می شد. نخستین مخترعین خط ابتدا سومریان ( 3600 سال پیش از میلاد ) و سپس ساکنان نواحی جنوبی میان رودان ( بین النهرین ) و تمدن ایلام در خوزستان باشند. با کاوش های جدید مشخص شد اختراع خط و نوشته، مربوط به تمدن جیرفت در ایران بر اساس سنگ نوشتة جدیدی که در نوامبر 2007 در کاوشگاه جیرفت یافت شد.

دوره پیش از تاریخ خود به سه دوره تقسیم می شود که عبارت اند از :

à  پارینه سنگی ( عصر حجر قدیم )

à  فراپارینه سنگی

à  نوسنگی ( عصر حجر جدید )

 در ایران تپه های باستانی بسیاری از دوره نوسنگی باقی مانده است. از جمله تل باکون، جری، موشکی و ... در فارس، تپه شوش، چغابنوت، چغامیش و .... در خوزستان، گنج دره، سراب و آسیاب در کرمانشاه و در دیگر نقاط ایران.

دوران پارینه سنگی ایران به سه دوره پارینه سنگی آغازین، میانی و پایانی و یک دوره کوتاه بنام فراپارینه سنگی تقسیم می شود

فرهنگ های مرتبط با پارینه سنگی قدیم ایران شامل فرهنگ ساطور ابزار الدوان و فرهنگ تبر دستیآشولی هستند. کهنترین شواهد دوره پارینه سنگی قدیم که مربوط به فرهنگ الدوان است در اطراف رودخانه کشف رود در شرف مشهد یافت شده است. این شواهد شامل تعدادی ابزار سنگی ساخته شده از کوارتز است که شامل تراشه و ساطور ابزار هستند. طبق نظر کاشفین این مجموعه حداقل 800 هزار سال قدمت دارد.

از فرهنگ آشولی نیز مدارک بیشتری در شمال غرب و غرب کشور بدست آمده است. برخی از مکانهای مهم شامل گنج پر در رستم آباد گیلان، شیوه تو در نزدیکی مهاباد، پل باریک در هلیلان لرستان هستند.

از دوران پارینه سنگی میانی که فرهنگ ابزار سازی آن موستری گفته می شود، شواهد بیشتری در غارها و پناهگاهها یافت شده است که اغلب مربوط به زاگرس مرکزی هستند. این دوره از حدود 200 تا 150 هزار سال پیش شروع شده و تا حدود 40 هزار سال پیش ادامه داشته است. انسان های نئاندرتال در این دوره در ایران می زیستند که بقایای اسکلت آنها در غار بیستون یافت شده است.

دوران پارینه سنگی جدید ایران از حدود 40 هزار سال پیش آغاز و تا حدود 18 هزار سال پیش ادامه یافته که مقارن با مهاجرت انسان هوشمند جدیدی به ایران است. آثار این دوره در اطراف کرمانشاه، خرم آباد، مرو دشت و کاشان یافت شده است. فرهنگ ابزار سازی این دوره تیغه و ریز تیغه برادوستی است.

آثار دوره بعدی فراپارینه سنگی در غرب زاگرس و شمال البرز بدست آمده که فرهنگ زرزیخوانده می شود.

ساکنین ایران را قبل از رسیدن ایرانیان می توان زیر عنوان کلی کاسپین که دریای خزر بنام آنهاست جمع نمود، کاسپینها کشاورزی می کردند. این مردم نخستین کشاورزان جهان بوده اند و کشاورزی از سرزمین آنها به خاکهای رسوبی رودخانه های سند و سیحون و جیحون و دجله و فرات رسیده است.

در دوران نوسنگی در برخی نواحی آسیای غربی ( خاورمیانه )، انسان از مرحله جمع آوری و شکار به مرحله کشت و اهلی کردن برخی جانوران، انتقال یافت.

قدیمی ترین آثار سکونت روستانشینان اولیه در غرب زاگرس و شمال خوزستان یافت شده است.

قدیمیترین مدارک اهلی شدن بز در مکان گنج دره در نزدیکی کرمانشاه کشف شده که حدود 10 هزار سال قدمت دارد.

بین هفت تا هشت هزار سال پیش از میلاد مراکز روستانشین در چند نقطه از ایران، در  منطقه تمدن جیرفت در تمدن تپه سیلک نزدیک کاشان و در اطراف مرودشت و در فاصله کمی از شوش، قدیمیترین شهر موجود دنیا، وجود داشته است.

کهن ترین نشانه های تمدن انسانی، مربوط به 5000 سال پیش از میلاد است که در ایران تمدن شهر سوخته در سیستان، تمدن عیلام در خوزستان، تمدن جیرفت در کرمان، تمدن تپه حصار در دامغان، تمدن تپه سیلک در کاشان، تمدن اورارتو در آذربایجان، تپه گیان در نهاوند، تمدن کاسی ها در لرستان امروزی، پیدا شده است.

ایران نخستین سرزمینی است که در آن مردم به استراج و استعمال فلزات پی برده اند. تعدای از نخستین کوره های ذوب مس در تل ابلیس کرمان مربوط به هزاره پنجم قبل از میلاد بدست آمد. و اشیاء مسی شامل سنجاق و درفش و مهر و دستبند و حلقه انگشتر از آنها کشف گردید.

قدیمی ترین فلزی که مورد استفاده انسان قرار گرفته مس بوده است. این فلز در 4500 سال قبل از میلاد در آسیای غربی مورد استفاده بوده است.

شهر شوش یکی از قدیمی ترین ( 4000 سال قبل از میلاد ) سکونتگاههای شناخته شده منطقه است. شهرهای مهم ایران در هزاره سوم پیش از میلاد عبارتند از:

§       تپه حسنلو و تپه هفتوان در آذربایجان

§       تمدن تپه سیلک در کاشان

§       تپه حصار دامغان

§       تپه گیان در نهاوند

§       گودین، کنگاور، شاه تپه و تورنگ تپه در گرگان

§       تپه قبرستان بویین زهرا در قزوین

§       شوش در خوزستان

§       تمدن جیرفت، تپه یحیی و شهداد در کرمان

§       ملیان در فارس

§       شهر سوخته در زابل

پایان عصر فلز و کشف آهن ( شروع دوره آهن ) مقارن است با رویداد های مهم تاریخی و فرهنگی در هزاره دوم پیش از میلاد. زمینه ساز تشکیل سلسله ها و ظهور نخستین حکومت های مستقل در هزاره های دوم و اول پیش از میلاد همچون: ماننا، اورارتو و ماد و سرانجام امپراتوری وسیع هخامنشی شدند. عبارتند از مهاجرت آریایی ها به فلات ایران، روی کارآمدن دولتهای مستقل به جای دولت شهرهای پیشین، و تجمع اقوام و قبایل مختلف ( مقیم و مهاجر ) خصوصاً در مناطق غربی و شمال غربی ایران که هر کدام قلمرو خاص خود را داشتند. این اقوام در شمال غربی ایران با اورارتو و آشور همسایه شدند.

ایلامیان یا عیلامی ها مجموعه اقوامی بودند که قبل از ورود آریایی ها به ایران، از هزاره چهارم پیش از میلاد تا هزاره نخست پیش از میلاد بر بخش بزرگی از مناطق جنوب غربی پشتة ایران فرمانروایی داشتند.

به قدرت رسیدن حکومت ایلامیان و قدرت یافتن سلسله عیلامی پادشاهی اوان در شمال دشت خوزستان مهم ترین رویداد سیاسی ایران در هزاره سوم پیش از میلاد است. تا پیش از ورود مادها و پارسها حدود یک هزار سال از تاریخ سرزمین ایران منحصر به تاریخ عیلام است.

براساس بخش بندی جغرافیایی امروز، ایلام باستان سرزمین های خوزستان، فارس، ایلام و بخش هایی از استان های بوشهر، استان کرمان، لرستان، استان چهار محال و بختیاری، و کرمانشاه و تا دوران هایی تا جنوب دریاچه ارومیه را شامل می شد. سرزمین اصلی عیلام در شمال دشت خوزستان بوده. فرهنگ و تمدن عیلامی از شرق رودخانه دجله تا شهر سوخته زابل و از ارتفاعات زاگرس مرکزی تا بوشهر اثر گذار بوده است.

زبان ایلامی با هیچیک از زبان های سامی و هندواروپایی ارتباط نداشته و زبانی جدا و تک خانواده به شمار می آید. برخی از پژوهشگران این زبان را با زبان دراویدی در هند هم خانواده می دانند.

ایلامیان نه آریایی بودند و نه سامی. برخی از پژوهشگران ایلامیان را با دراویدیان هند هم خانواده می دانند.

ایلامی ها در برخی از دوره های تاریخی زیر نفوذ دولت سومری میانرودان بودند. ولی در سال 2280 پیش از میلاد عیلامیان که در اوج قدرت خود بودند، شهر « اور » پایتخت سومریان را اشغال و غارت و خدای ویژه آن را به اسارت بردند. سومر مستعمره و خراج گذار ایلام شد. و در پایان 2115 قبل از میلاد در دوره فرمانروایی ریم سین دولت مشترک سومری – اکدی را به طرزی نابود کردند که ملت سومر هیچگاه نتوانست از خرابه های تاریخ سر برآورد.

آثار تمدنی ایلامیان که در انشان و در شوش یافته شده نشانی از تمدن شهری بزرگی در آن دوران بوده است. تمدن ایلامیان از راه دریایی و بلوچستان با تمدن پیرامون رود سند در هند و از راه شوش با تمدن سومر مربوط می شده است.

از آثار به جای مانده از تمدن ایلامیان می توان به بنای زیگورات چغازنبیل اشاره کرد. این بنا که در سال 1978 میلادی در فهرست میراث جهانی یونسکو جای گرفت در استان خوزستان ایران، جنوب شرقی شهر باستانی شوش جای گرفته است. ساخت آن در حدود 1250 پیش از میلاد و توسط « اونتاش گال » برای ستایش ایزد اینشوشیناک نگهبان شوش انجام شده است. این بنا در حمله آشور بانیپال به همراه تمدن عیلامی نابود شد و پس از آن زیر خاک از دیده ها ناپدید گردیده بود تا دوران کنونی که توسط رومن گریشمن ایلام شناس فرانسوی خاکبرداری گردید.

در سال 640 قبل از میلاد، آشور بانیپال پادشاه نیرومند آشور، عیلام را تصرف و مردم عیلام را کشت و دولت عیلام را نابود کرد. بدین ترتیب تمدن دیرینه ایلام، پس از هزاران سال مقاومت در برابر اقوام نیرومندی چون سومری ها، آگدی ها، بابلی ها و آشوری ها از دشمن خود آشور شکست خورد و از صحنه روزگار ناپدید گردید.

آریائیان حدود دو هزار سال پیش از میلاد. به شکل قبیله های کوچک در دورترین نقطه شرقی فلات ایران و در مغرب فلات پامیر و برخی معتقدند آنها در شمال کوههای هندوکش و یا در روسیه اطراف دریاچه آرال می زیستند. اینان زبان و آداب و رسوم مشترکی داشتند. در دوران باستان، اقوام  هندی و ایرانی ( آنان که به زبان های هندو اروپایی سخن می گفتند ) خود را آریایی می نامیدند. نمونة این اشاره ها را می توان در اوستا، سنگ نوشته های هخامنشی و متن های کهن هندو ( مانند ریگودا ) دید.

بعدها، با افزایش تعداد اعضا، این قبایل ناچار به مهاجرت شدند و به نواحی شرق و غرب و جنوب سرزمین اصلی خود کوچ کردند. دلیل اصلی مهاجرت آنها مشخص نیست، اما به نظر می رسد دشوار شدن شرایط اقلیمی و کمبود چراگاه ها، از دلایل آن باشد.

مهاجرت آریائیان به فلات ایران یک مهاجرت تدریجی بوده و در دوره های مختلفی صورت گرفته است. که در پایان دوران نوسنگی ( 7000 سال پیش از میلاد ) آغاز شد و تا 4000 پیش از میلاد ادامه داشته است.

 آریاییان ساکن سرزمین هایی هستند که از دورترین مرزهای شرقی هندوستان تا اروپا امتداد دارد. به همین جهت به آنان نژاد هند – اروپایی گفته می شود.

نخستین آریایی هایی که به ایران آمدند شامل کاسی ها ( کانتوها – کاشی ها )، لولوبیان، و گوتیانبودند. کاسی ها تمدنی را پایه گذاری کردند که امروزه ما آن را بنام « تمدن تپه سیلک » می شناسیم.

لولوبیان و گوتیان نیز در زاگرس مرکزی اقامت گزیدند که بعدها با آمدن مادها بخشی از آنها شدند.

سه گروه بزرگ آریایی به ایران آمدند و هر یک در قسمتی از ایران سکنی گزیدند:

مادها در شمال غربی ایران، پارس هادر قسمت جنوبی و پارت ها در حدود خراسان امروزی.

نخستین دسته از آریاییان که در نواحی غرب ایران موفق به تشکیل حکومت شدند، قوم ماد بود.

پارس ها، قوم دیگر آریایی، ابتدا در نواحی شمال و غرب ایران ساکن شدند و سپس به تدریج به سوی جنوب کوچ کردند. پارس ها شاهنشاهی هخامنشیان را برپا کردند.

پارت ها دیگر قوم آریایی، ابتدا در نواحی شرقی حدود ماوراء النهر ( فرارود ) می زیستند. آنان موفق به تشکیل شاهنشاهی اشکانی شدند.

تورانی ها و سکاها نیز از اقوام آریایی بودند که از سوی شمال به سرزمین ایران وارد شدند. این اقوام تمدنی پایین تر از دیگر اقوام آریایی داشتند. دسته ای از سکاها که از راه قفقاز به داخل ایران راه یافتند، ابتدا در دامنه کوههای زاگرس جای گرفتند. اما بعدها به سکستان رفتند و آن سرزمین را به کانون تمدنی بزرگ، ( شهر سوخته زابل ) بدل ساختند. بیشتر افسانه های شاهنامه، در میان قوم سکا و سرزمین ایشان که سکستان و بعدها سیستان خوانده شد اتفاق افتاده است.

واژه آریا که معنای آزاده، شریف و بزرگوار می دهد. به قومی از نژاد هندو اروپایی گفته می شود که نیاکان مردمان سرزمین های ایران، بخشی از آسیای میانه و هندوستان و بخش هایی از اروپا هستند. ( البته گسترة تاریخی این دو سرزمین که در برگیرندة بخش هایی از شبه قارة هند، آسیای میانه، خاورمیانه و آسیای کوچک امروزین است).

درباره خواستگاه آریائیان که در نوشته های کهن اوستا از آن به نام « ایرانویج » نام برده شده است چند دیدگاه طرح شده است:

یکی از این دیدگاه ها می گوید که آریائیان در حدود هشت هزار سال پیش در جنوب سیبری و در اطراف دریاچه آرال می زیستند که با مهاجرتی که به طرف جنوب داشتند بخشی به هند و افغانستانو بخشی نیز به طرف کوههای قفقاز حرکت کرده اند که قوم ماد و پارس از کوهها گذاشتند و در اطراف دریاچه ارومیه سکنی گزیدند و بخشی دیگر به اروپا حرکت کردند.

دیگر دیدگاهها آناتولی؛ آذربادگان؛ قفقاز و ... را خاستگاه نخست این قوم می داند.

تازه ترین دیدگاه را در این باره جهانشاه درخشانی طرح کرده است. درخشانی خاستگاه قوم آریایی را بستر کنونی خلیج فارس می داند که در دوران یخبندان بی آب بوده و پس از بالا آمدن آبهای دریای آزاد آریائیان به تدریج به فلات ایران و پهنه های شمالی بین النهرین ( میان رودان )، تا اسرائیل کوچ کرده اند. و تمدن های آغازین آن دیارها را بنیاد گذارده اند.

برپایه همین دیدگاه پهنه های شمالی نمی توانسته اند خاستگاه آریائیان بوده باشند زیرا هوای سرد دوران یخبندان امکان زیست در آن مناطق را نمی داده است.

با سپاس فراوان

 محرم سعیدی

منابع و مأخذ

§       تاریخ ماقبل ماد – دکتر خنجی

§